Dozwolony użytek utworu – o co chodzi?

W Internecie znaleźć można wiele informacji o tym, iż wszystko co pobieramy jest kradzieżą i możemy być w związku z tym pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Nie brakuje jednak opinii, iż wszystko co znalazło się Internecie można swobodnie wykorzystywać. Jak jest w istocie?

Polskie prawo zawiera w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych instytucję tzw. dozwolonego użytku osobistego dzieła. Nie jest to nic innego jak możliwość korzystania z cudzego utworu na własny użytek bez konieczności uzyskania na to zgody autora. W doktrynie prawa autorskiego wspomniany użytek dzieli się na publiczny oraz prywatny.

Dozwolony Użytek prywatny

Na wstępie zaznaczyć trzeba, że dozwolony użytek wynika bezpośrednio z ustawy, dlatego też nie jest nam potrzebna jakakolwiek zgoda twórcy, rozumianego w sposób szeroki, jako każdego dysponującego autorskimi prawami majątkowymi do utworu, aby móc korzystać z dzieła. Z dozwolonym użytkiem osobistym mamy do czynienia, kiedy korzystamy z rozpowszechnionego utworu nieodpłatnie.

Brak jest jasnego sprecyzowania zakresu dozwolonego użytku osobistego. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu charakter użytku, czyli fakt, iż jest on osobisty, prywatny i ograniczony do najbliższych osób, powoduje, że możemy wskazać pewne organicznie w jego realizacji.

Przede wszystkim mamy prawo do swobodnego korzystania z utworu a także użyczania go znajomym. Legalnym jest także wspólne oglądanie zakupionego przez jedną z osób filmu na DVD czy czytanie tego samego egzemplarza książki wśród znajomych i rodziny. Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego (art. 23 ust. 2 prawa autorskiego).

Utwór możemy udostępniać legalnie osobom trzecim z naszego najbliższego otoczenia, czyli pozostającym z nami w relacji pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Trudno jednoznacznie przesądzić, co należy rozumieć pod pojęciem stosunku towarzyskiego. W dobie rozwoju techniki oraz rozpowszechnienia Internetu mamy do czynienia z nawiązywaniem relacji towarzyskich przez sieć przez osoby, które nie miały ze sobą osobistego kontaktu w tradycyjnym rozumieniu.

Ustawa posługuje się pojęciem „pojedynczych egzemplarzy”, co prowadzi do wniosku, iż możemy wykonać tylko kilka kopii utworu (S. Stanisławska-Kloc, komentarz do art. 23 [w:] D. Flisak (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz., LEX 2015).

Wyłączone z zakresu dozwolonego użytku osobistego zostały utwory architektoniczne i architektoniczno-urbanistyczne oraz bazy danych. Jednakże z najistotniejszym wyłączeniem mamy do czynienia w odniesieniu do programów komputerowych wszelkiego rodzaju poczynając od programów operacyjnych jak Windows, na grach komputerowych kończąc.

Zgodnie z art. 77 ustawy do programów komputerowych nie ma zastosowania przepis mówiący o dozwolonym użytku osobistym. Powoduje to, iż w ich przypadku nie mamy prawa do udostępniania osobom trzecim, a także wykonywania kopii nawet dla użytku osobistego.

Użytek publiczny

Mamy jednak prawo do korzystania publicznie z pewnych treści chronionych prawem. Jest to dozwolony użytek publiczny, który pozwala na użytek z rozpowszechnionych utworów. Ze względu na fakt, iż jest to daleko idące ograniczenie uprawnień autora ustawa zawiera zamknięty katalog form dozwolonego użytku publicznego.

Najważniejszą z form dozwolonego użytku publicznego jest tzw. prawo cytatu, o którym mowa w art. 29 ust. 1 ustawy. Zgodnie z tym przepisem wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości.

Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23.11.2004 r. (I CK 232/04) możemy jako cytat przywołać cały utwór, jednak musi się realizować cel wskazany w ustawie, a także przytaczany fragment musi pozostawać w takiej proporcji do całego dzieła, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało nowe dzieło.

Obok cytatu dozwolonym użytkiem publicznym będzie rozpowszechnienie utworu przez instytucje naukowe i oświatowe, a także biblioteki i szkoły. Realizuje to głównie tzw. użytek szkolny, stanowiący szczególną postać dozwolonego użytku publicznego (System prawa prywatnego, tom 13, s. 558). Pozwala to na publikowanie i publiczne prezentowanie utworów w celach edukacyjnych i oświatowych, a także przy okazji różnych wydarzeń państwowych, szkolnych czy religijnych (art. 31).

Dozwolony użytek utworu ingeruje z jednej strony w słuszne interesy twórcy, jednakże pozwala korzystać z dzieła w pełnym zakresie oraz realizować zadania publiczne polegająca na edukacji czy rozpowszechnianiu utworów szczególnie istotnych dla historii i kultury. Nie można korzystać z dorobku innej osoby bez jej zgody jeśli nie spełniamy warunków, o których mowa powyżej. Użytek publiczny ograniczony jest w bardzo jasny i szeroki sposób i zawiera wyłącznie kilka jasno określonych form. Użytek prywatny charakteryzuje się przede wszystkim tym, iż korzystamy z czegoś wyłącznie my lub nasze najbliższe otoczenie.