Zbudowane tuż przed wybuchem I wojny światowej rosyjskie pancerniki typu Gangut były pierwszymi dreadnoughtami Carskiej Floty. Mimo politycznych perturbacji i bardzo oryginalnej i niespotykanej konfiguracji, wykorzystywano je aż do połowy lat 50.. Niestety pamięć o Bitwie pod Cuszimą sprawiła, że nie wykorzystywano ich zbyt intensywnie.
Geneza
Rosyjska flota na przełomie XIX i XX wieku byłą jedną z większych na świecie, a jej okręty pod względem uzbrojenia i opancerzenia prezentowały się bardzo dobrze, zwłaszcza, że wiele z nich powstało w brytyjskich i francuskich stoczniach. Niestety budowana przez lata morska potęga została doszczętnie zniszczona w wyniku kilku bitew stoczonych w czasie wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904-1905. Szczególnie bitwa pod Cuszimą odcisnęła się piętnem na przyszłości rosyjskich okrętów wojennych.
Można śmiało powiedzieć, że poniesiona wówczas klęska ciągnęła się latami za rosyjskimi dowódcami i konstruktorami okrętów, a także politykami, zniechęcając ich do inwestycji w nowe okręty. Niezależnie jednak od politycznych ocen, po wojnie flota wymagała pilnego uzupełnienia strat. W związku z tym już w 1906 roku dowództwo floty zorganizowało konkurs na zaprojektowanie nowych pancerników, które miały zastąpić utracone w czasie walk z Japończykami jednostki.
Niechęć Dumy (izba niższa rosyjskiego parlamentu) do wydawania kolejnych olbrzymich pieniędzy na nowe okręty doprowadziła do rezygnacji z pomysłu. Przedstawiciele Ministerstwa Morskiego (utworzonego w 1906 roku) nie poddali się jednak tak łatwo i już w grudniu 1907 roku ponownie ogłosili konkurs, tym razem międzynarodowy na projekt nowego pancernika. Do 12 marca 1908 roku wpłynęło 51 projektów z 13 stoczni. Wybrana została propozycja niemieckiej stoczni Blohm & Voss, ale z powodów politycznych i niechęci Francji, która udzieliła pożyczki na sfinalizowanie projektu Rosjanie musieli kupić za 250 000 rubli niemiecki projekt i samemu podjąć się budowy nowych okrętów.
Budową okrętów miała zająć się min. Stocznia Bałtycka, która dodatkowo zmodyfikowała projekt, aby uwzględniał możliwości rosyjskiego przemysłu. Zmodyfikowane plany zaprezentowano 22 marca 1909 roku. Jego cechą charakterystyczną było bardzo nietypowe ułożenie wież artylerii głównej. Wszystkie 4 wieże znajdowały się na jednej wysokości (bez tzw. wież w superpozycji, czyli ustawionych za i wyżej od drugiej wieży) i rozmieszczone były w jednej linii przez całą długość pokładu. Okręt praktycznie nie posiadał nadbudówki, a jedynie dwa maszty z szczątkowymi nadbudówkami i dwa kominy. Wszystkie pomieszczenia znajdowały się w kadłubie. Taki układ miał znaczącą zaletę – pancernik miał być wyjątkowo stabilną platformą strzelniczą, a jego konstrukcja nie musiała być tak mocna jak w przypadku okrętów z wieżami umieszczonymi tylko na dziobie i rufie.
Projekt zyskał aprobatę Dumy i Ministerstwa Morskiego, które złożyły oficjalne zamówienie na okręty, będące pierwszymi dreadnoughtami rosyjskiej floty. Tym razem nie było mowy o odkładaniu prac, ponieważ postęp technologiczny, jaki dokonał się po 1905 roku sprawił, że Rosjanie musieli pilnie wzmocnić flotę, już nie tylko z powodu poniesionych strat, ale również przestarzałej konstrukcji większości posiadanych ówcześnie okrętów.
Pancerniki typu Gangut
Oficjalnie stępkę pod nowe okręty położono 16 czerwca 1909 roku. W Stoczni Admiralicji w Sankt Petersburgu położono stępkę pod pancerniki Gangut i Połtawa, a w Stoczni Bałtyckiej pod Pietropawłowsk i Sewastopol. Mimo oficjalnego rozpoczęcia budowy, prace nad okrętami ruszyły dopiero w ciągu kilku kolejnych miesięcy. 10 lipca 1911 roku zwodowano Sewastopol, 23 lipca Połtawę, 22 września Pietropawłowsk a 20 października Gangut. Prace wykończeniowe trwały aż do przełomu 1914 i 1915 roku.
Okręty miały 181 m długości i wyporność 24 500 ton. Napęd stanowiło 10 turbin parowych Parsonsa o mocy łącznej 42 000 KM (w czasie testów udało się jednak uzyskać moc 52 000 KM). Prędkość maksymalna wynosiła 21-24 węzłów. Pancerz na burtach miał od 125 do 225 mm, pokładu 12-50 mm, wież 76-203 mm, barbet 75-150 mm i nadbudówek 100-254 mm. Uzbrojenie składało się z 12 dział kalibru 305 mm umieszczonych w 4 potrójnych wieżach, 16 dział kalibru 120 mm w kazamatach, 1 działa kalibru 76 mm i 4 wyrzutni torped kalibru 450 mm.
W toku eksploatacji zarówno uzbrojenie jak i wyposażenie i co istotne również wygląd okrętów wielokrotnie ulegał zmianie. Pancerniki modernizowano i przebudowywano, dzięki czemu trzy z nich pozostały w służbie aż do końca II wojny światowej.
| Stępka | Wodowanie | Wejście do służby | Los | |
| Gangut | 16 czerwca 1909 roku | 20 października 1911 roku | 11 stycznia 1915 roku | wycofany z służby 17 lutego 1956 roku, zezłomowany w 1959 roku |
| Pietropawłowsk | 22 września 1911 roku | 5 stycznia 1915 roku | wycofany z służby 4 września 1953 roku, zezłomowany | |
| Sewastopol | 10 lipca 1911 roku | 30 listopada 1914 roku | wycofany z służby 17 lutego 1956 roku, zezłomowany w latach 1956-1957 | |
| Połtawa | 23 lipca 1911 roku | 30 grudnia 1914 roku | uszkodzony w pożarze 24 listopada 1919 roku, nigdy nie wyremontowany, zezłomowany w 1949 roku |
Gangut
Gangut uznawany jest za pierwszy pancernik typu, chociaż budowano go dłużej niż pozostałe jednostki. Pancernik po wejściu do służby w Flocie Bałtyckiej stacjonującej w Helsinkach. Podczas I wojny światowej okręt brał udział w kilku operacjach, których celem było zapewnienie wsparcia jednostkom układającym pola minowe w rejonie Lipawy.
Rosjanie tak bardzo obawiali się konfrontacji z niemiecką flotą (która obawiała się konfrontacji z jakąkolwiek inną flotą po nierozstrzygniętej bitwie jutlandzkiej), że aż do marca 1917 roku na okręcie nie działo się nic ciekawego, a większość zadań ograniczono do ćwiczeń w rejonie Zatoki Fińskiej. Gdy wybuchła rewolucja lutowa w 1917 roku załoga okrętu postanowiła dołączyć do Bolszewików. Nie zmieniło to jednak wiele w rutynie służby.
W marcu 1918 roku, pancernik wraz pozostałymi okrętami stacjonującymi w Helsinkach musiał opuścić port i przepłynąć przez zamarzniętą Zatokę Fińską do Kronsztadu. Krótko później, 9 listopada 1918 roku okręt przeniesiono do rezerwy, ponieważ jego załoga była potrzebna do obsadzenia mniejszych i bardziej przydatnych w tym okresie jednostek. Podobny los spotkał większość pancerników które przejęli bolszewicy.
27 czerwca 1925 roku władze podjęły decyzję o zmianie nazwy okrętu na Октябрьская революция (pol. Rewolucja Październikowa), ponownym wcieleniu do służby i modernizacji. Okręt oficjalnie wcielono do służby 23 marca 1926 roku, ale przebudowę rozpoczęto dopiero 12 października 1931 roku. Spowodowane było to doświadczeniami z przebudowy Pietropawłowska i Sewastopola, które wykazały, że planowany początkowo zakres zmian był niewystarczający.
W trakcie prac wymieniono kotły na opalane olejem napędowym oraz całkowicie przekonstruowano nadbudówki, dodając więcej pomieszczeń dla załogi. Dodatkowe miejsce pod pokładem uzyskane po likwidacji części magazynów węgla i części pomieszczeń maszynowni wykorzystano do zwiększenia grubości pancerza i grodzi. Chociaż podobną przebudowę przeszły również pozostałe okręty, pancernik wyróżniał się nowymi działami artylerii głównej o większej szybkostrzelności. Dodatkowo okręt otrzymał również więcej lekkich dział przeciwlotniczych (których wcześniej okręty tego typu nie miały wcale). Zmianie uległo również wyposażenie optyczne i systemy kierowania ogniem.
Oficjalnie przebudowę zakończono 4 sierpnia 1934 roku. Następnie aż do wybuchu II wojny światowej załoga okrętu brała udział w ćwiczeniach. Podczas Wojny Zimowej okręt nie brał większego udziału w walkach, ograniczając się jedynie do przeprowadzenia kilku bombardowań brzegu. Następnie przeniesiono go do Tallina ale już na początku 1941 roku ponownie skierowano go do stoczni w Kronsztadzie, gdzie zmodernizowano jego uzbrojenie przeciwlotnicze. Dodano 4 działa przeciwlotnicze 81-K kalibru 76,2 mm i 12 działek 70-K kalibru 37 mm. Usunięto przy okazji cześć dział kalibru 120 mm z kazamat, a pomieszczenia zamieniono na magazyny amunicji dla artylerii przeciwlotniczej.
Po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku okręt przeniesiono na stałe z Tallina do Kronsztadu. 21 września okręt został trafiony bombą, która uszkodziła rufowe stanowiska artyleryjskie. Pancernik skierowano do stoczni na naprawy, a przy okazji dodano kolejne działa przeciwlotnicze. W trakcie modernizacji okręt został ponownie zbombardowany, przez co prace przedłużyły się do listopada 1942 roku.
Po zakończeniu prac pancernik skierowano do Leningradu, gdzie aż do stycznia 1944 roku brał udział w obronie miasta. W czerwcu 1944 roku dokonano kolejnych modernizacji, montując na pancerniku otrzymany od Brytyjczyków radar Type 279 do wykrywania samolotów.
Aż do zakończenia wojny okręt nie brał udziału w walkach. Jako jednostkę bojową pancernik wykorzystywano do połowy lat 50.. 24 lipca 1954 roku przekształcono go na jednostkę szkolną, a 17 lutego 1956 roku wycofano z eksploatacji i skierowano do stoczni złomowej. Rozbiórka okrętu rozpoczęła się jednak dopiero w maju 1958 roku.
Powodem wycofania okrętu z służby był jego zły stan techniczny, kompletnie przestarzała konstrukcja i brak perspektyw na jego dalsze wykorzystanie, zwłaszcza w związku z wprowadzonymi do służby krążownikami, które były znacznie bardziej przydatne dla radzieckiej floty.
Pietropawłowsk
Drugim okrętem typu (chociaż zwodowano go i wprowadzono do służby jako przedostatni) był Pietropawłowsk. Podczas I wojny światowej okręt stacjonował również w Helsinkach i nie brał udziału w żadnych zadaniach bojowych. W 1917 roku załoga okrętu dołączyła do rewolucjonistów. Po przeniesieniu do Kronsztadu w 1918 roku pancernik pozostał w służbie i był jedynym dreadnoughtem, który brał udział w walkach z oddziałami brytyjskimi wspierającymi tzw. Białych Rosjan walczących z Bolszewikami.
Istnieją niepotwierdzone informacje o storpedowaniu pancernika w nocy 17 sierpnia 1919 roku przez brytyjski kuter torpedowy MB CMB 88. Pancernik miał zostać trafiony aż 3 torpedami i zatopiony w płytkich wodach, a następnie wydobyty w 1921 roku. Informacje te nie mają jednak potwierdzenia. 31 marca 1921 roku zmieniono nazwę okrętu na Marat.
W 1922 roku okręt przeszedł pierwszą modernizację, w ramach której przeniesiono dalmierz na specjalną platformę na przednim maszcie i dodano 3 działa przeciwlotnicze. Dopiero w 1928 roku rozpoczęto właściwą, gruntowną przebudowę, w ramach której pancernik otrzymał nową nadbudówkę, lepsze systemy kierowania ogniem i dalmierze oraz dodano stanowisko i dźwig (bez katapulty) dla wodnosamolotu KR-1. Podobnie jak w przypadku Ganguta wymieniono kotły.
Prace zakończono 8 kwietnia 1931 roku, ale pod koniec lat 30. pancernik ponownie wrócił do stoczni w celu pogrubienia opancerzenia. Po wybuchu II wojny światowej ponownie planowano modernizację jego opancerzenia, ale inwazja w 1941 roku spowodowała rezygnację z planów. W trakcie Wojny Zimowej pancernik działał wspólnie z Oktiabrskają Riewolucyją i bombardował fińskie wybrzeże.
Na początku 1940 roku pancernik przeszedł kolejną niewielką modernizację, w ramach której dodano więcej dział przeciwlotniczych. We wrześniu 1941 roku Marat ostrzeliwał niemieckie oddziały nacierające w kierunku Leningradu i został lekko uszkodzony przez niemieckie haubice. Niestety 23 września 1941 roku okręt został trafiony przez dwie ciężkie 1000-kilogramowe bomby lotnicze. Uszkodzenia były na tyle poważne, że pancernik częściowo zatonął.
Chociaż uszkodzenia były poważne, większość uzbrojenia nadawała się dalej do wykorzystania, w związku z czym zbudowano specjalną konstrukcję z barek i pontonów, aby podnieść z dna uszkodzoną rufę pancernika, umożliwiając manewrowanie kadłubem po porcie. Okręt od tego czasu wykorzystywano jako pływającą baterię. W trakcie obrony Leningradu pancernik wystrzelił łącznie 1971 pocisków kalibru 305 mm.
31 maja 1943 roku przywrócono starą nazwę okrętu – Pietropawłowsk. Po zakończeniu wojny rozważano naprawę pancernika przy wykorzystaniu części z Połtawy, ale ostatecznie 29 czerwca 1948 roku zrezygnowano z nich. 28 listopada 1950 roku ponownie zmieniono nazwę okrętu, tym razem na Wołkow i wykorzystywano go w roli okrętu szkolnego do 4 września 1953 roku. Następnie okręt skierowano do stoczni złomowej.
Sewastopol
Pierwszym ukończonym okrętem typu Gangut był Sewastopol. Okręt również służył w Flocie Bałtyckiej i na początku I wojny światowej wspólnie z Gangutem wspierał jednostki stawiające miny w okolicach Lipawy. Aż do rewolucji bolszewickiej okręt nie brał udziału w walkach. Również w późniejszym okresie jednostka nie brała udział w żadnych ciekawszych wydarzeniach, za wyjątkiem opuszczenia portu w Helsinkach w 1918 roku.
W marcu 1921 roku załoga okrętu przyłączyła się do oddziałów biorących udział w Rewolucji w Kronsztadzie. W trakcie powstania okręt został trafiony trzema pociskami artyleryjskimi, które zabiły 102 marynarzy. Po zakończeniu walk, 21 marca 1921 roku zmieniono jego nazwę na Komuna Paryska i wycofano do rezerwy (z braku odpowiedniej ilości marynarzy do obsadzenia okrętu).
Okręt przywrócono do służby 17 września 1925 roku i skierowano do Stoczni Bałtyckiej, w której przeprowadzono modernizację, której celem była przebudowa nadbudówki i dodanie uzbrojenia przeciwlotniczego. 22 listopada 1929 roku po zakończeniu prac pancernik skierowano na Morze Czarne. W trakcie rejsu okręt został uszkodzony przez silny sztorm w Zatoce Biskajskiej i zmuszony do zawinięcia do portu w Breście w celu naprawy.
Do Sewastopola pancernik dotarł dopiero 18 stycznia 1930 roku, stając się równocześnie okrętem flagowym Floty Czarnomorskiej. W listopadzie 1933 roku pancernik trafił do stocznie w celu modernizacji, takiej samej jak w przypadku pancernika Marat. Prace zakończono w styczniu 1938 roku, ale okręt był daleki od pełnej sprawności. Dodatkowa nadbudówka sprawiła, że pogorszyła się stabilność pancernika podczas rejsów. Aby poprawić sytuację, w 1939 roku okręt przeszedł kolejną modernizację, w ramach której dodano bąble przeciwtorpedowe na burtach.
W trakcie modernizacji ponownie zmieniono uzbrojenie przeciwlotnicze oraz dodano płyty pancerne na kazamatach. Po niemieckiej inwazji na ZSRR w 1941 roku okręt brał udział w bombardowaniu nacierających oddziałów niemieckich i rumuńskich. Po raz ostatni załoga Komuny Paryskiej ostrzelała niemieckie oddziały w dniach 26-28 lutego 1942 roku.
Duże zużycie dział artylerii głównej oraz obawa przed utratą pancernika sprawiły, że dowództwo Floty Czarnomorskiej zdecydowało się na wycofanie go do Gruzji, gdzie pozostał aż do końcówki 1944 roku. Okręt wrócił do Sewastopola dopiero 5 listopada 1944 roku, ale jego zły stan techniczny uniemożliwiał dalsze, aktywne wykorzystanie. 24 lipca 1954 roku przeklasyfikowano go jako okręt szkolny. Ostatecznie 17 lutego 1956 roku pancernik wycofano z służby i zezłomowano.
Połtawa
Ostatnim pancernikiem typu Gangut była Połtawa. Okręt nie wziął udziału w żadnych działań bojowych podczas I wojny światowej, ale jako jedyny z czterech pancerników przeszedł pełne próby prędkości. Załoga okrętu przyłączyła się do rewolucji lutowej w marcu 1917 roku, a w marcu 1918 roku wraz z pozostałymi okrętami Floty Bałtyckiej pancernik został wycofany z Helsinek.
W październiku 1918 roku Połtawa została przeniesiona do rezerwy z braku ludzi do obsadzenia okrętu. Niestety 24 listopada 1919 roku w maszynowni na dziobie wybuchł pożar, który znacząco uszkodził cześć pomieszczeń. Uszkodzony okręt wykorzystywano więc jako źródło części zamiennych dla pozostałych pancerników a w 1924 roku rozważano jego wykorzystanie do budowy lotniskowca.
Z planów nic nie wyszło i w 1925 roku podjęto decyzję o remoncie pancernika. Niestety z braku funduszy prac nie dokończono. Mimo to 7 stycznia 1926 roku okręt otrzymał nową nazwę – Frunze. Ostatecznie 23 stycznia 1935 roku porzucono wszelkie plany jego remontu. Przez kolejne lata stopniowo kanibalizowano jego wyposażenie i wykorzystywano wszelkie przydatne części do naprawy pozostałych pancerników typu Gangut.
1 grudnia 1940 roku Frunze został oficjalnie skreślony z listy floty i skierowany do stoczni złomowej. Prace przedłużały się i zostały przerwane po niemieckiej inwazji w 1941 roku. Częściowo rozebrany okręt przeholowano do Leningradu i osadzono na brzegu w lipcu 1941 roku. Do 1944 roku wykorzystywano go jako bazę dla mniejszych okrętów.
Ostatecznie 31 maja 1944 roku pancernik został przeholowany do stoczni z zamiarem zezłomowania, które rozpoczęto dopiero w 1949 roku. Co ciekawe, dwie wieże artylerii głównej z Frunze wykorzystano do odbudowy baterii nadbrzeżnej w Sewastopolu – wykorzystywano je aż do 1997 roku (sic!).
Pierwsze rosyjskie dreadnoughty
Pancerniki typu Gangut były pierwszymi dreadnoughtami rosyjskiej floty i jedynymi pancernikami wykorzystywanymi przez ZSRR podczas II wojny światowej. Ich służba nie należała jednak do zbyt ciekawych, ponieważ dowództwo floty tak bardzo obawiało się utraty okrętów (mając w pamięci wojnę rosyjsko-japońską), że większość czasu okręty trzymały się bezpiecznych wód wokół baz.
Pod koniec lat 30. radzieckie władze podjęły decyzję o budowie nowych pancerników tzw. Projektu 23. Planowano budowę aż 15 jednostek. Okręty pod względem uzbrojenia i opancerzenia miały być porównywalne do niemieckiego Bismarcka lub amerykańskich pancerników typu Iowa, ale ustępowałyby im pod względem prędkości i systemów kierowania ogniem. Wybuch II wojny światowej przerwał ich budowę.
Mimo radzieckiej megalomanii, pancerniki nigdy nie odzyskały utraconego w 1905 roku zaufania. W okresie międzywojennym większą uwagę przykładano do budowy mniejszych okrętów wojennych, a po wojnie w przypadku okrętów nawodnych szybko skupiono się na okrętach z uzbrojeniem rakietowym.
Jako ciekawostkę warto dodać, że okręt ten dostępny jest również w grze World of Warships – możecie skorzystać z tego linku, aby założyć nowe konto lub wrócić do gry i uzyskać dodatkowe bonusy.
