W trakcie I wojny światowej w Wielkiej Brytanii wprowadzono do eksploatacji kilka niecodziennych okrętów wojennych, niezbyt pasujących do ówczesnych czasów. Były to monitory typu Abercrombie i Lord Clive. Okręty te powstały w wyniku zapotrzebowania na lekkie okręty zdolne do ostrzału lądu.
Geneza
Pierwsze w historii monitory powstały w USA w trakcie wojny secesyjnej. Nazwa tych jednostek pochodzi od nazwy pierwszego okrętu tego typu – USS Monitor. W kolejnych latach w USA zbudowano wiele okrętów tej klasy, ale w innych krajach pomysł ten nie przypadł nikomu do gustu.
W Europie większą popularność zdobywały tradycyjne (jak się później okazało) okręty wojenne. Podczas I wojny światowej powrócono jednak do starego amerykańskiego pomysłu z dwóch powodów. Po pierwsze potrzebne były małe okręty wojenne przystosowane do ostrzeliwania brzegu, których koszt budowy nie byłby tak duży jak tradycyjnych okrętów wojennych, a także (albo raczej przede wszystkim) z powodu nadmiaru posiadanych dział dużego kalibru.
Po wprowadzeniu w 1912 roku do eksploatacji pancernika HMS Dreadnought, rozpoczął się proces szybkiego złomowania przestarzałych pancerników zbudowanych wcześniej. Okręty te były przestarzałe głównie pod względem koncepcji ich budowy, a nie wyposażenia. W związku z tym w trakcie rozbiórki uzbrojenie i wyposażenie wewnętrzne starano się odzyskać.
Mając spore zapasy dział i wież, admiralicja uznała, że można je wykorzystać w roli pływających baterii. Aby jednostki te były bardziej użyteczne planowano budować je na normalnych kadłubach z stosunkowo wysoką burtą, dzięki czemu miały dysponować odpowiednią dzielnością morską.
Do najważniejszych jednostek tego typu należą monitory typu Abercrombie i Lord Clive. Łącznie zbudowano 12 jednostek obu typów. Ponadto w Wielkiej Brytanii powstało jeszcze wiele mniejszych monitorów. W tym tekście skupimy się na pierwszych dużych monitorach, czyli typie Abercrombie.
Monitory typu Abercrombie
Monitory typy Abercrombie weszły do eksploatacji jako pierwsze. Prace nad nimi rozpoczęto już w drugiej połowie 1914 roku. Głównym powodem ich budowy była dostępność potężnych 356 mm amerykańskich dział okrętowych, które miały pierwotnie trafić na uzbrojenie greckiego pancernika Salamis, którego budowę przerwał wybuch wojny.
Dysponowano 8 armatami, w związku z czym zbudowano 4 monitory uzbrojone po dwa działa każdy. Początkowo nosiły one oznaczenia M1, M2, M3 i M4, ale z czasem otrzymały normalne nazwy poprzedzone skrótem HMS.
Okręty miały 102 m długości i wyporność 6250 ton. Napęd stanowiły dwa silniki parowe o mocy 2310 KM pozwalające na osiągnięcie prędkości 6,5 węzła. Były to jednostki napędowe przygotowane dla statków cywilnych, w związku z czym ich parametry nie do końca odpowiadały potrzebom okrętów wojennych. Uzbrojenie składało się z 2 armat kalibru 356 mm oraz dwóch armat kalibru 76 mm, a także kilku mniejszych działek przeciwlotniczych.
Pancerz monitorów miał grubość od 25-254 mm. Załoga składała się z 198 oficerów i marynarzy. Początkowo planowano zaopatrzyć okręty w wodnosamoloty, ale z czasem uznano, że nie będą one przydatne. Działające blisko brzegu monitory mogły korzystać z wsparcia lotnictwa lądowego.
HMS Abercrombie
Prace nad monitorem rozpoczęto 12 grudnia 1912 roku. Wodowanie miało miejsce 15 kwietnia 1915 roku a prace wykończeniowe trwały do 29 maja 1915 roku. Mimo to oficjalnie do służby jednostka weszła 1 maja 1915 roku.
Początkowo okręt nosił nazwę M1, później zmienioną na HMS General Abercrombie a ostatecznie na HMS Abercrombie. Przez całą wojnę monitor operował w rejonie Morza Śródziemnego, biorąc udział w walkach o Dardanele i Gallipoli. Do Wielkiej Brytanii Abercrombie powrócił w 1919 roku. W 1920 roku okręt wycofano z eksploatacji i rozbrojono. 25 czerwca 1927 roku sprzedano go na złom.
HMS Havelock
Prace nad monitorem rozpoczęto 12 grudnia 1912 roku. Wodowanie miało miejsce 29 kwietnia 1915 roku a prace wykończeniowe trwały do 29 maja 1915 roku. Mimo to oficjalnie do służby jednostka weszła 1 maja 1915 roku.
Początkowo okręt nosił nazwę M2 chociaż rozważano nadanie mu nazwy HMS General Grant na cześć amerykańskiego generała, ale ostatecznie uznano, że może to wywołać kryzys dyplomatyczny. Ostatecznie okręt nazwano HMS Havelock.
Do 1916 roku Havelock działał w rejonie Morza Śródziemnego, po czym powrócił do Wielkiej Brytanii, gdzie wykorzystywano go w roli jednostki patrolowej w Lowestoft. W 1919 roku wycofano go z eksploatacji i rozbrojono, przenosząc okręt do rezerwy. 25 czerwca 1927 roku sprzedano go na złom.
HMS Raglan
Prace nad monitorem rozpoczęto 1 grudnia 1912 roku. Wodowanie miało miejsce 29 kwietnia 1915 roku a prace wykończeniowe trwały do 24 czerwca 1915 roku. Mimo to oficjalnie do służby jednostka weszła 1 maja 1915 roku.
Początkowo okręt nosił nazwę M3 chociaż rozważano nadanie mu nazwy HMS Robert E Lee na cześć amerykańskiego generała, ale ostatecznie uznano, że może to wywołać kryzys dyplomatyczny. Później rozważano nazwę HMS Lord Raglan, ale ostatecznie okręt nazwano HMS Raglan.
Monitor służył na Morzu Śródziemnym. 20 stycznia 1918 roku jednostka została zaatakowana przez tureckie krążowniki Yavuz Sultan Selim i Midilli oraz kilka niszczycieli. Nie przystosowany do walki z okrętami wojennymi HMS Raglan został zatopiony wraz z innym, mniejszym monitorem. Zginęło 127 marynarzy. Co ciekawe tureckie okręty przetrwały bitwę, ale Midilli zatonął w drodze do bazy w wyniku eksplozji miny, a Yavuz Sultan Selim został poważnie uszkodzony.
HMS Roberts
Prace nad monitorem rozpoczęto 17 grudnia 1912 roku. Wodowanie miało miejsce 15 kwietnia 1915 roku. Oficjalnie do służby jednostka weszła 21 maja 1915 roku.
Początkowo okręt nosił nazwę M4 chociaż rozważano nadanie mu nazwy HMS Stonewall Jackson na cześć amerykańskiego generała, ale ostatecznie uznano, że może to wywołać kryzys dyplomatyczny. Później rozważano nazwę HMS Earl Roberts, ale ostatecznie okręt nazwano HMS Roberts.
Okręt brał udział w operacjach na Morzu Śródziemnym aż do końca wojny. W 1919 roku wycofano go z eksploatacji z zamiarem zezłomowania, ale ostatecznie jednostka trafiła do rezerwy, w której pozostała do lat 30-tych. W międzyczasie rozważano przekształcenie okrętu w pływającą bazę dla sterowców. Planów tych nie zrealizowano. Aż do wycofania z służby i złomowania w 1936 roku okręt wykorzystywano do badań opancerzenia podwodnej części kadłuba.
Krótka przygoda z monitorami
Oprócz monitorów typu Abercrombie Brytyjczycy używali jeszcze kilkudziesięciu innych okrętów tego typu. W trakcie wojny jednostki te wykazały się całkiem dużą skutecznością, ale ze względu na swój nieco prowizoryczny charakter, po wojnie stały się całkowicie bezużyteczne.
Podczas II wojny światowej powrócono do tego pomysłu, ale przydatność takich okrętów nie była już tak duża ze względu na szybkość działań wojennych i ich oddalenie od brzegu. W kolejnej części przedstawie historię monitorów typu Lord Clive, które uzbrojone w jedne z najpotężniejszych dział okrętowych w Wielkiej Brytanii.