Po zakończeniu II wojny światowej kraje, które odzyskały niepodległość po niemieckiej okupacji stanęły przed trudnym zadaniem odbudowy swoich sił zbrojnych praktycznie od zera. W tym celu sięgano po różne tymczasowe rozwiązania, w tym wykorzystanie ex-niemieckiego sprzętu. W Czechosłowacji dzięki obecności pozostałości po niemieckim przemyśle lotniczym, wznowiono produkcję m.in. samolotów Messerschmitt Bf 109, które otrzymały oznaczenia Avia S-99 i S-199.
Geneza
Podczas II wojny światowej potężny przedwojenny czechosłowacki przemysł stał się częścią niemieckiej machiny wojennej i kontynuował produkcję, ale już niemieckiego uzbrojenia. Gdy przez kraj przetoczył się front, wiele zakładów przetrwało i nie zostało ani zniszczonych ani rozkradzionych, dzięki czemu po zakończeniu wojny były w relatywnie dobrej kondycji.
Czechosłowacja podobnie jak pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej, które znalazły się pod kontrolą ZSRR była w trudnej sytuacji. Siły zbrojne były zbieraniną oddziałów i sprzętu produkcji zachodniej (które częściowo wróciły do kraju) jak i radzieckiej (które brały udział w odbijaniu kraju). Napięta sytuacja polityczna sprawiała jednak, że ryzyko wybuchu wojny między państwami zachodnimi a ZSRR była na tyle duża, że tak słabe siły zbrojne wymagały szybkiej rozbudowy. Związek Radziecki nie był wówczas jeszcze gotowy do przekazywania uzbrojenia nowo-powstałym krajom zarówno z powodu niepewnej sytuacji politycznej jak i potrzeby uzupełnienia strat i wymiany starego uzbrojenia na nowe.
W związku z tym pierwsza lata po zakończeniu II wojny światowej były w Czechosłowacji okresem szukania rozwiązań tymczasowych, do czasu albo opracowania nowego uzbrojenia w kraju, albo pozyskania go w ZSRR. Szczególnie problematyczne było lotnictwo, któremu brakowało nowoczesnych samolotów bojowych. Aby załatać lukę i pozyskać nowe samoloty bojowe, czechosłowackie władze podjęły decyzję o wznowieniu produkcji niemieckiego uzbrojenia w zakładach, które zachowały zarówno plany jak i osprzęt potrzebny do produkcji. Dodatkowo w magazynach zalegało sporo już wyprodukowanego wyposażenia, które można było wykorzystać – około 500 kadłubów i 850 par skrzydeł, z których 160 kadłubów i 380 par skrzydeł nadawało się do wykorzystania bez napraw.
Od S-99 do S-199
Posiadane zapasy wykorzystano do wyremontowania około 70 Messerschmittów Bf 109 porzuconych przez Niemców i znajdujących się na terenie Czechosłowacji. Następnie w zakładach Avia, rozpoczęto pod koniec 1945 roku produkcję samolotów myśliwskich Avia S-99, będących w praktyce niemieckimi Messerschmittami Bf 109G-10. Oblot pierwszego prototypu miał miejsce 22 lutego 1946 roku, a za sterami zasiadł Petr Širokij. Niestety w trakcie produkcji doszło do zniszczenia magazynu, w którym przechowywano wyprodukowane w trakcie wojny silniki Daimler-Benz DB 605. W związku z tym udało się wyprodukować zaledwie 21 myśliwców S-99 i 29 treningowych CS-99, wzorowanych na wersji Bf 109G-12.
Nie mając oryginalnych silników, produkcja dalszych maszyn stanęła pod znakiem zapytania, ponieważ mimo iż w różnych magazynach w innych krajach silniki te były dostępne, Czesi nie mieli jak ich pozyskać. W tej sytuacji podjęto decyzję o kontynuowaniu produkcji ale z silnikami Junkers Jumo 211F pierwotnie przeznaczonymi dla bombowców Heinkel He 111. Pierwszy prototyp maszyny z tym silnikiem oblatano 25 kwietnia 1947 roku i oznaczono jako Avia S-199.
Wybór tego silniki chociaż rozwiązywał problem braku odpowiednich jednostek napędowych, generował jeszcze więcej problemów eksploatacyjnych. Po pierwsze silniki te były słabsze od DB 605, miały inną konstrukcję, przez co przebudowy wymagał cały nos myśliwca, oraz przede wszystkim nie posiadał miejsca na zamontowanie działka kalibru 20 mm w wale. Kolejnym problemem było stosowane w tych silnikach potężne śmigło, które wpływało na aerodynamikę maszyny. Mimo to produkcję kontynuowano wytwarzając kilka wersji S-199 różniących się zastosowanym uzbrojeniem – część maszyn otrzymała działka kalibru 20 mm pod skrzydłami, lub karabiny maszynowe, gdy zapasy działek wyczerpały się. Wprowadzano również liczne modyfikacje konstrukcji, które miały usprawnić maszyny. Zmieniono m.in. kształt owiewki i system jej otwierania.
Pierwszy seryjny S-199 trafił w ręce czechosłowackich pilotów 2 lutego 1948 roku. Produkcja trwała do 1951 roku i zakończyła się na 533-551 egzemplarzach S-199 i CS-199 (wersja treningowa). Około 24 CS-199 powstało w wyniku przebudowy maszyn CS-99, co karze sugerować, że również kilka S-199 mogło powstać w wyniku przebudowy S-99.
Avia S-199 miała 8,94 m długości i 9,92 m rozpiętości skrzydeł. Maksymalna masa startowa wynosiła 3736 kg. Napęd stanowił dwunastocylindrowy silnik Junkers Jumo 211F o mocy 1350 KM, zapewniający prędkość maksymalną 528 km/h i zasięg 860 km. Uzbrojenie składało się z 2 karabinów maszynowych kalibru 13 mm na nosie oraz dwóch działek kalibru 20 mm lub dwóch karabinów maszynowych kalibru 7,92 mm pod skrzydłami. Możliwe było również przenoszenie ładunku bomb o masie do 280 kg.
Ze względu na trudności w pilotażu, oporne reagowanie sterów oraz liczne wypadki, S-199 zyskały przydomek Mezek (pol. Muł). Piloci nie darzyli tych maszyn sympatią, głównie z powodu problemów eksploatacyjnych, licznych awarii a także bardzo częstych wypadków. W związku z tym w czerwcu 1951 roku myśliwce te zaczęto wycofywać z eksploatacji i zastępować nowszymi maszynami, w tymi MiG-ami-15. Do 19 sierpnia 1955 roku wszystkie S-199 wycofano z eksploatacji, chociaż w ewidencji widniały one jeszcze do końca roku.
Kariera w Izraelu
W 1947 roku na terenie Palestyny wybuchły walki między społecznością żydowską i arabską. Sytuacja była na tyle napięta, że sprawująca mandat nad tym terytorium Wielka Brytania wycofała się ze swoich zobowiązań i przekazała kontrolę nowo powstałej Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), która zgodziła się na powstanie dwóch państw – izraelskiego i arabskiego. Ostatecznie 14 maja 1948 roku Izrael proklamował niepodległość, chociaż na terenie kraju trwały cały czas walki.
W kwietniu 1948 roku do Czechosłowacji przybył Otto Felix, agent izraelskiej organizacji niepodległościowej Haga-na. Podpisał on 23 kwietnia zamówienie na 10 samolotów Avia S-199, które miały trafić do Izraela. Samoloty wyceniono na 1 717 190 dolarów (współcześnie około 20,9 mln dolarów) – jedna maszyna kosztowała 44 600 dolarów, jej wyposażenie 6890 dolarów, a zapas amunicji aż 120 229 dolarów. Kontrakt zakładał opcję na zakup kolejnych 15 maszyn, z którego szybko skorzystano.
Chociaż cena samolotów była bardzo wysoka, Izraelczycy zgodzili się na nią, ponieważ Czechosłowacja nie miała problemu z złamaniem embarga na dostawy uzbrojenia do ogarniętej wojną Palestyny. Już 8 maja w Czechosłowacji rozpoczęto szkolenie pilotów, a pierwszy samodzielny lot izraelskiego pilota miał miejsce 15 maja. Po bardzo szybkim szkoleniu, samoloty rozebrano i już 20 maja wysłano drogą powietrzną do Izraela. Do 28 czerwca przetransportowano 23 samoloty – jedną maszynę utracono w katastrofie samolotu Curtiss C-46 Commando, a ostatni samolot dostarczono dopiero 26 listopada.
Samoloty weszły do służby już 29 maja 1948 roku. Szybko na jaw wyszły liczne wady samolotów – zarówno te wykryte przez Czechów jak i nowe, jakim okazał się wadliwie działający synchronizator, przez co kilka samolotów utracono z powodu odstrzelenia łopat śmigła. Równocześnie w Czechosłowacji Izrael kupił 50 myśliwców Supermarine Spitfire LF.IX (były to maszyny, które przybyły wraz z czechosłowackimi pilotami z Wielkiej Brytanii). Co ciekawe, samoloty te były o wiele tańsze od S-199.
Do maja 1949 roku wszystkie Avie S-199 należące do Izraelskich Sił Powietrznych wycofano z eksploatacji. Aż 18 z 24 maszyn utracono, w tym 7 od działań przeciwnika. Reszta uległa wypadkom, albo nie nadawała się do naprawy. Oficjalnie z uzbrojenia samoloty wycofano w 1950 roku.
Podsumowanie
Avia S-199 był typowym samolotem przejściowym, który powstał z połączenia dostępnych części i zaowocował powstaniem bardzo przeciętnej maszyny, która miała zapełnić lukę w uzbrojeniu Czechosłowackich Sił Powietrznych do czasu dostarczenia nowoczesnego uzbrojenia. Chociaż samoloty te nie były lubiane przez załogi i sprawiały wiele problemów, dobrze wypełniły swoje tymczasowe zadanie, pozwalając na szkolenie pilotów i utrzymywanie jako takiej zdolności bojowej.
W służbie izraelskiej S-199 były bardziej aktywne, ale na tle innych pozyskiwanych maszyn wypadły tak słabo, że szybko zastąpiono je bardziej wartościowymi maszynami. Mimo to, uznaje się je za jedne z pierwszych izraelskich myśliwców. Do naszych czasów przetrwały 2 egzemplarze Avii S-199 i jeden CS-199. Dwa (S-199 i CS-199) znajdują się w Czechach, a jeden (S-199) w Izraelu. Maszyny zachowane w Czechach są w bardzo dobrym stanie, a maszyna izraelska jest w zdecydowanie gorszej kondycji.
