W 1955 roku w biurze konstrukcyjnym zakładów Tupolewa rozpoczęto prace nad dwoma, nowymi samolotami pasażerskimi – Tu-114 i Tu-116. Chociaż oba projekty powstawały równolegle, nie były konkurencyjne, ponieważ każda z maszyn powstawała według innych założeń i dla innych odbiorców.
Tupolew Tu-114
Prace nad Tu-114 rozpoczęto w maju 1955 roku. Według założeń Ministerstwa Transportu, jedynym odbiorcą miały być linie lotnicze Aeroflot, a samoloty miały obsługiwać dalekodystansowe i prestiżowe połączenia międzynarodowe. Aby maksymalnie przyśpieszyć prace, konstruktorzy Tupolewa postanowili wykorzystać jako bazę projekt bombowca strategicznego Tu-95.
W toku prac projektowych całkowicie zmieniono kadłub, zwiększając jego średnicę, dzięki czemu możliwe było zmieszczenie większej liczby pasażerów. Nowy kadłub o większej masie wymusił przeprojektowanie skrzydeł (zwiększono ich kąt), zwłaszcza klap oraz przedniego podwozia. Nie zmieniono jedynie głównego podwozia oraz napędu, pozostawiając 4 silniki turbośmigłowe Kuzniecow NK-12MW o mocy 14 800 KM każdy.
Prototyp Tu-114 ukończono w 1957 roku, a oblot prototypu miał miejsce 15 listopada 1957 roku. Samolot miał 54 m długości i 51 m rozpiętości skrzydeł. Napędzające maszynę silniki turbośmigłowe zapewniały prędkość maksymalną około 870 km/h i przelotową około 770 km/h. Zasięg w zależności od konfiguracji wynosił około 9720 km.
Kabina pasażerska mieściła do 220 pasażerów, ale najczęściej stosowano układ 120-170 pasażerów w 2-3 klasach, dzięki czemu pasażerowie mogli cieszyć dodatkowymi udogodnieniami, z których największym była kuchnia serwująca wysokiej jakości potrawy przygotowywane przez będącego członkiem załogi szefa kuchni. Najczęściej pierwsza kabina mieściła 41 pasażerów (układ 3×3) w klasie ekonomicznej, druga kabina mieściła 48 pasażerów dysponujących stołami, a trzecia kabina mieściła 24 pasażerów w kilku mniejszych przedziałach (później kabinę tę przebudowano na wariant dla 54 pasażerów z siedzeniami w układzie 3×3).
Tu-114 zaprezentowano po raz pierwszy publicznie w trakcie Expo 58 (17.04.1958-19.10.1958). Maszyna wzbudziła spore zainteresowanie, zwłaszcza ze względu na swoje rozmiary, zastosowany napęd (kolejne linie lotnicze w tym czasie interesowały się samolotami o napędzie odrzutowym) oraz wysokość, ponieważ kadłub zawieszony był na ponad 3 metrach nad ziemią.
Zanim jednak samolot wszedł do eksploatacji należało go dokładnie przetestować. Ostatecznie do służby w Aeroflocie Tu-114 wszedł w kwietniu 1961 roku (pierwszy oficjalny lot pasażerski miał miejsce 24 kwietnia 1961 roku). W latach 1958-1963 wyprodukowano 32 egzemplarze Tu-114 „Rosja”, jak oficjalnie nazwano te maszyny.
Niestety eksploatacja Tu-114 była bardzo kłopotliwa. Przede wszystkim ze względu na dużą wysokość maszyn, na wielu lotniskach nie było odpowiednich schodów, przez co pasażerowie musieli opuszczać samolot przez wyjścia awaryjne pod kadłubem. Kolejnym problemem były napięcia na linii ZSRR-USA, przez które wiele lotnisk nie przyjmowało radzieckich maszyn.
Najbardziej prestiżowymi połączeniami obsługiwanymi przez te olbrzymie turbośmigłowe samoloty pasażerskie były trasy Moskwa-Hawana i Moskwa-Tokio. Pierwsze połączenie cieszyło się dużą popularnością, ale wprowadzane przez Amerykanów ograniczenia sprawiły, że z czasem zawieszono loty do stolicy Kuby z powodu problemów z paliwem (Amerykanie ograniczali liczbę lotnisk, które mogły przyjąć radzieckie samoloty, przez co w razie problemów nie mogły one liczyć na możliwość robienia postojów w celu zatankowania).
Znacznie bardziej udane było połączenie do Tokio, obsługiwane przez Aeroflot wspólnie z Japan Air Lines. Samoloty miały łączone załogi, składające się w połowie z Rosjan a w połowie z Japończyków, a na kadłubach namalowano logo Japan Air Lines. Pierwszy Tu-114 odbył lot do Tokio 17 kwietnia 1967 roku. Niestety już w 1969 roku samoloty wycofano i zastąpiono nowszymi Ił-ami-62.
Do roku 1976 roku wycofano wszystkie Tu-114, a 21 z nich zezłomowano. Na trasach długodystansowych zastąpiły je właśnie Ił-y-62. Paradoksalnie, nowe samoloty odrzutowe chociaż dysponowały nieco większą prędkością i zasięgiem, były znacznie droższe w eksploatacji. Wycofane Tu-114, których nie zezłomowano trafiły do Sił Zbrojnych i były wykorzystywane aż do 1991 roku.
Chociaż Tu-114 eksploatowano bardzo krótko, były to całkiem udane samoloty, dysponujące osiągami niewiele gorszymi od samolotów odrzutowych oraz bardzo bezpieczne (czego nie można powiedzieć o Il-e-62). W trakcie eksploatacji doszło tylko do jednej katastrofy, w której zginęło kilkanaście osób. Jedyną wadą Tu-114 był wibracje i hałas generowane przez silniki, które obniżały komfort podróży. W latach 1961-1976 Tu-114 przetransportowały ponad 6 mln pasażerów.
W toku produkcji i eksploatacji w konstrukcji Tu-114 wprowadzono wiele poprawek, dotyczących najczęściej układu i wyposażenia kabiny pasażerskiej. Warto również dodać, że kadłub Tu-114 został również wykorzystany do budowy samolotów wczesnego ostrzegania Tu-126. Tu-114 pozostał również najszybszym turbośmigłowym samolotem pasażerskim, który regularnie eksploatowano.
Tupolew Tu-116
Nieco w cieniu Tu-114 w zakładach Tupolewa prowadzono prace nad drugim samolotem – Tu-116. Maszyna ta od samego początku projektowana była z myślą o wykorzystaniu jako samolot dla VIP-ów, zwłaszcza dla I Sekretarza Nikity Chruszczowa. Samolot miał być wykorzystany do podróży do USA, w związku z czym inżynierowie Tupolewa musieli maksymalnie przyśpieszyć prace projektowe.
Oblot prototypu miał miejsce 23 kwietnia 1957 roku. Samolot powstał na bazie Tu-95, zachowując całą jego konstrukcję, łącznie z kadłubem. Po usunięciu wyposażenia wojskowego i komór bombowych samolot mógł pomieścić 24 pasażerów w bardzo komfortowych warunkach (pomijając hałas). Kabina pasażerska składała się z dwóch kabin, toalety, garderoby i pokoju technicznego o łącznej powierzchni 70 m².
Zbudowano tylko dwa Tu-116. Oba powstały w wyniku przebudowy seryjnych Tu-95. Ze względu na opóźnienie prac w stosunku do Tu-116, oraz mniejszą pojemność samoloty te nigdy nie były wykorzystywane do transportu najważniejszych dygnitarzy partyjnych w ZSRR. Oba egzemplarze trafiły do Radzieckich Sił Powietrznych i były wykorzystywane do różnych zadań transportowych aż do 1991 roku.
Tu-116 miał 46 m długości a rozpiętość skrzydeł wynosiła 54 m. Napęd był identyczny jak w przypadku Tu-95 i Tu-114 i składał się z 4 silników turbośmigłowych Kuzniecow NK-12MW o mocy 14 800 KM, zapewniających prędkość maksymalną 900 km/h i przelotową około 800 km/h, oraz zasięg 10 750 km.
