Powstanie Warszawskie (1944)

Data 1 sierpnia 1944 roku jest jedną z najważniejszych w współczesnej historii Polski. Tego dnia, o godzinie 17.00 rozpoczęło się Powstanie Warszawskie. Zbrojne wystąpienie Armii Krajowej, mające na celu przejęcie kontroli nad okupowaną przez Niemców Warszawą. Niestety powstanie to zakończyło się klęską.

Powstanie Warszawskie jest jednym z najważniejszych wydarzeń w historii Polski. Gdyby zakończyło się powodzeniem, historia naszego kraju mogłaby wyglądać zupełnie inaczej. Niestety z powodu splotu wielu czynników politycznych i militarnych, niechęci władz radzieckich do struktur Państwa Podziemnego oraz błędów popełnionych przez zarówno powstańców jak i rząd na uchodźstwie, Powstanie Warszawskie poniosło klęskę.

Mimo upływu lat, wydarzenie to cały czas budzi emocje, a historycy spierają się w jego ocenie. Jednak niezależnie od strony sporu, należy uznać, że był to wielki i patriotyczny zryw, którego cele były szczytne choć nie do końca możliwe do osiągnięcia. Powstańcy wykazali się jednak wielką odwagą i poświęceniem, ale zapłacili za to wyjątkowo wysoką cenę.

Geneza

Po przegranej wojnie obronnej w 1939 roku, w Polsce zaczęły powstawać liczne organizacje zbrojne, które podejmowały walkę partyzancką z okupującymi kraj oddziałami niemieckimi. Już 27 września 1939 roku działalność rozpoczęło Polskie Państwo Podziemne, potajemnie pełniące obowiązki władz krajowych. Równocześnie powołano siły zbrojne Państwa Podziemnego – w postaci organizacji o nazwie Służba Zwycięstwu Polski, przemianowanej 13 listopada na Związek Walki Zbrojnej. 14 lutego 1942 roku organizację tę przemianowano na Armię Krajową.

Oddziały partyzanckie działające w Polsce były jednymi z największych w okupowanej Europie. Niestety pod względem uzbrojenia i wyszkolenia, jedynie niektóre oddziały prezentowały wyraźną wartość bojową. Mimo to w 1943 roku, gdy sytuacja na froncie wyraźnie wskazywała na zbliżającą się klęskę III Rzeszy, władze Państwa Podziemnego i dowództwo Armii Krajowej podjęły decyzję o przygotowaniu planów ogólnopolskiego powstania.  Jego celem miało być przejmowanie kontroli nad krajem wraz z nadejściem oddziałów radzieckiej Armii Czerwonej.

Ze względu na negatywne i często wrogie nastawienie władz radzieckich do oddziałów AK (chociaż oddziały Armii Czerwonej często współpracowały z AK), pomysł ogólnopolskiego powstania upadł gdy na okupowane terytoria Polski weszły pierwsze oddziały radzieckie. Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku dowództwo AK podjęło jednak decyzję o rozpoczęciu przygotowań do zorganizowania powstania w Warszawie.

Jego celem miało być przejęcie kontroli nad miastem, dzięki czemu władze Polskiego Państwa Podziemnego, związane z Rządem Polskim w Londynie, mogłyby powitać oddziały Armii Czerwonej, tym samym pokazując swoją legitymację do sprawowania władzy nad krajem. Cel ten był istotny z powodu powołania przez ZSRR „władz polskich” w postaci Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Organizacja ta, w pełni zależna od Moskwy miała przejąć kontrolę nad krajem po jego wyzwoleniu przez Armię Czerwoną.

W ostatnich tygodniach lipca 1944 roku dowodzący Armią Krajową generał Tadeusz „Bór” Komorowski przeprowadził serię spotkać z przedstawicielami władz Państwa Podziemnego oraz dowódcami oddziałów AK w Warszawie, w celu przedyskutowania pomysłu rozpoczęcia powstania.

Sytuacja na froncie wydawała się wówczas bardzo korzystna, ponieważ oddziały niemieckie poniosły znaczne straty, a Armia Czerwona szybko posuwała się w kierunku Warszawy. Uznano, że warunki pozwalają, a wręcz wymuszają rozpoczęcie powstania. Dodatkowo rosnąca aktywność komunistycznej partyzantki, oraz działania propagandowe ze strony ZSRR sprawiały, że wśród cywilów rosła chęć przeprowadzenia akcji zbrojnej przeciwko okupantom.

Po przekazaniu tych informacji władzom polskim w Londynie, 31 lipca podjęto decyzję o rozpoczęciu powstania. Walki miały rozpocząć się 1 sierpnia o godzinie 17.00 – godzinie W. Niestety z powodu problemów komunikacyjnych rozkazy dotarły do oddziałów AK dopiero rankiem 1 sierpnia, przez co nie wszystkie oddziały zdążyły się przygotować do działań.

Przebieg powstania

Początek walk

Walki rozpoczęły się dokładnie o planowanej godzinie, ale ze względu na problemy logistyczne i komunikacyjne, jedynie połowa oddziałów AK została zmobilizowana. Dodatkowo, nie udało się dostarczyć całego posiadanego przez Armię Krajową uzbrojenia (którego i tak było za mało). Do walki w pierwszych godzinach stanęło około 1500-3500 uzbrojonych powstańców (rozbieżność w liczbach spowodowana jest chaosem organizacyjnym panującym w trakcie walk). Wsparcie zapewniło kilka tysięcy powstańców i cywilów nie posiadających uzbrojenia.

Uzbrojenie

Oddziały Armii Krajowej w Warszawie nie należały do najlepiej uzbrojonych. Aktywne działania niemieckie sprawiły, że na początku 1944 roku utracono część magazynów uzbrojenia i amunicji. dodatkowo znaczna część wyposażenia została wcześniej przekazana oddziałom prowadzącym działania poza miastem.

Według danych AK, 1 sierpnia powstańcy dysponowali 3846 pistoletami, 2629 karabinami, 657 pistoletami maszynowymi, 145 karabinami maszynowymi, 47 ciężkimi karabinami maszynowymi, 29 karabinami przeciwpancernymi i granatnikami PIAT, 16 moździerzami, 2 działkami przeciwpancernymi, 30 miotaczami ognia, 43 971 granatami ręcznymi, 416 granatami przeciwpancernymi, 12 000 butelek zapalających i 1266 kg materiałów wybuchowych.

Tylko część uzbrojenia dostarczono walczącym oddziałom. W trakcie walk prowadzono produkcję improwizowanego uzbrojenia oraz starano się zdobyć jak najwięcej wyposażenia na oddziałach niemieckich. W ręce powstańców wpadły ostatecznie 2 czołgi PzKpfw V Panther, niszczyciel czołgów Jagdpanzer 38(t) Hetzer, 2 transportery opancerzone SdKfz 251 i kilka mniejszych pojazdów. Zbudowano również improwizowany samochód pancerny Kubuś.

Wybuch powstania zaskoczył liczący około 13 tyś. żołnierzy niemiecki garnizon w Warszawie (który spodziewał się podjęcia przez AK działań, ale nie w tym momencie i nie na taką skalę). Mimo to, powstańcom nie udało się opanować wszystkich planowanych celów, a poniesione straty były bardzo dotkliwe. Jedynie na Starym Mieście powstańcy osiągnęli wyraźne sukcesy. Istotną z punktu widzenia propagandowego zdobyczą był gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego Prudential, najwyższy ówcześnie budynek w mieście.

Już 2 sierpnia Niemcy rozpoczęli akcje odwetowe na mieszkańcach Warszawy, dokonując licznych egzekucji. Były one stałym elementem działań niemieckich oddziałów zwalczających Powstanie Warszawskie. Równocześnie, przywódca III Rzeszy, Adolf Hitler nakazał zrównanie miasta z ziemią. Rozpoczęto także pospieszne formowanie oddziałów, które miały wesprzeć niemiecki garnizon w Warszawie.

W kolejnych dniach sytuacja w mieście była bardzo dynamiczna. Oddziały AK otrząsnęły się po porażce w walkach pierwszego dnia, głównie dzięki wsparciu ze strony mieszkańców miasta. Niestety słabe uzbrojenie i brak koordynacji działań między oddziałami sprawiły, że często mające przewagę liczebną oddziały AK nie były w stanie pokonać niemieckich żołnierzy.

Gdy walki w mieście stawały się coraz bardziej intensywne, Rząd Polski w Londynie rozpoczął działania polityczne mające na celu zapewnienie wsparcia powstańcom. Niestety mimo wsparcia ze strony premiera Wielkiej Brytanii, Winstona Churchilla, nie udało się uzyskać zgody na przerzucenie do Polski 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej (niezależnie od woli politycznej, operacja taka była prawie niewykonalna i na pewno spowodowałaby olbrzymie straty wśród spadochroniarzy).

4 sierpnia nad miastem pojawiły się pierwsze nieliczne alianckie samoloty transportowe z zaopatrzeniem, ale każdy lot kończył się olbrzymimi stratami. W związku z tym stopniowo ograniczano ilość eskadr, które miały prowadzić zrzuty.

Początkowo dowództwo AK zakładało, że powstanie trwać będzie kilka dni (zgromadzone zaopatrzenie miało starczyć na 2-3 dni intensywnych walk), a operacje zaczepne miały zakończyć się po 14 dniach. W połowie sierpnia było już jednak pewne, że walki będą trwały znacznie dłużej. Oddziały powstańcze zajęły liczne dzielnice i budynki w mieście, ale nie tworzyły one dużych wolnych od oddziałów niemieckich obszarów.

Walki obronne

11 sierpnia Niemcy odbili Wolę i Ochotę. 13 sierpnia Stare Miasto, odbite przez powstańców w pierwszych dniach Powstania,  zostało odcięte i zamknięte w kotle a 2 września ostatnie oddziały AK w tym rejonie skapitulowały. Powstańcy utracili wówczas największy zdobyty początkowo obszar miasta. W dniach 5-6 września upadły ostatnie punkty oporu na Powiślu.

Dowództwo AK liczyło, że po rozpoczęciu walk, oddziały radzieckie ruszą do szturmu na miasto, korzystając z chaosu wywołanego walkami. Niestety tak się nie stało. Sam Józef Stalin nakazał wstrzymanie operacji bojowych w kierunku Warszawy. Według oficjalnych informacji podawanych przez ZSRR było to spowodowane… zmęczeniem i stratami oddziałów liniowych oraz brakiem zaopatrzenia. Oczywiście argumentacja ta nie miała nic wspólnego z prawdą, ponieważ wiele jednostek frontowych weszło do walki zaledwie kilka tygodni wcześniej.

Dopiero 14 września nieliczne oddziały Armii Czerwonej rozpoczęły działania w rejonie warszawskiej Pragi oraz przeprowadziły zrzuty zaopatrzenia (według niektórych źródeł, zaopatrzenie zrzucano często w pojemnikach bez spadochronów, przez co ulegało zniszczeniu po uderzeniu w ziemię). Rosnące niezadowolenie wśród żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego (podległej ZSRR) sprawiło, że 16 września zezwolono liczącej około 4000 żołnierzy grupie, przeprowadzenie desantu na drugi brzeg Wisły.

Działania te miały jednak jedynie uspokoić atmosferę wśród żołnierzy. Desant nie otrzymał nawet wsparcia ze strony oddziałów Armii Czerwonej, w związku z czym oprócz utworzenia niewielkiego przyczółka, jedynie kilka pododdziałów połączyło się powstańcami.

21 września Alianci przeprowadzili ostatnie zrzuty zaopatrzenia dla powstańców. Rosnące straty wśród załóg samolotów transportowych i bombowców sprawiły, że zabroniono dalszych lotów. Dodatkowo sytuacja powstańców była już tak fatalna, że dalsze zrzuty nie zmieniłyby przebiegu walk. 28 września, z powodu strat powstańców i upadku dzień wcześniej Mokotowa, rozpoczęto pierwsze rozmowy na temat kapitulacji.

Koniec powstania

2 października oficjalnie podjęto rozmowy w sprawie kapitulacji powstania. Walki przerwano już następnego dnia, a 5 października ostatnie oddziały AK opuściły miasto i trafiły do niewoli. Po 63 dniach ciężkich walk Powstanie Warszawskie zakończyło się klęską.

Zniszczeniu uległa znaczna cześć miasta, zginęło około 16 tys. powstańców, kolejnych 20 tys. zostało rannych a 15 tys. trafiło do niewoli. Oddziały 1 Armii Wojska Polskiego utraciły 5,5 tys. zabitych i rannych. W walkach zginęło również około 200 tys. cywilów (dane nie są jednak dokładne i wahają się od 150 do 250 tys.).

Straty niemieckie nie są do końca znane. Zakłada się, że zginęło około 10 tys. niemieckich żołnierzy, a łączna liczba zabitych, rannych i zaginionych wyniosła około 26 tys. Po zakończeniu walk kilkaset tysięcy mieszkańców Warszawy zostało zmuszonych do opuszczenia miasta. Wielu z nich wywieziono do obozów koncentracyjnych lub na roboty przymusowe do Niemiec.

Dopiero 17 stycznia 1945 roku oddziały Armii Czerwonej zajęły lewobrzeżną Warszawę, ostatecznie wyzwalając miasto.

Bohaterstwo i klęska

Powstanie Warszawskie zakończyło się klęską pod każdym względem. Nie udało się osiągnąć zakładanych celów i nie opanowano miasta. Straty wśród oddziałów AK i ludności cywilnej były bardzo duże, a zniszczenia w mieście wręcz kolosalne. Walki nie przyniosły również zmian w sytuacji politycznej w kraju. Mimo to Powstanie Warszawskie pokazało odwagę, determinację i poświęcenie do jakiego zdolni są Polacy.

Mimo upływu lat, opinie na temat Powstania Warszawskiego są bardzo różne. Wielu historyków uważa, że Powstanie od samego początku skazane było na niepowodzenie, a decyzje podejmowane przez dowódców AK były błędne i oparte na błędnych wnioskach. Analizując przebieg walk można dojść do wniosku, że faktycznie, prowadzone przez AK działania nie były odpowiednio skoordynowane, zabrakło komunikacji z władzami w Londynie oraz dowództwem Aliantów, a przede wszystkim nie skoordynowano planów z działaniami Armii Czerwonej.

Być może, gdyby Stalin nie nakazał wstrzymania działań bojowych na przedpolach Warszawy i Armia Czerwona uderzyłaby na miasto z marszu, Powstanie zakończyłoby się sukcesem. Problem w tym, że nie dawałoby to pewności na uznanie przez ZSRR władz Państwa Podziemnego jako prawowitego rząd Polskiego. Biorąc pod uwagę podejmowane wcześniej przez NKWD działania, po zwycięskim powstaniu, władze te zostałyby zapewne aresztowane.

Niezależnie od opinii na temat Powstania, należy jednak pamiętać, że zarówno powstańcy jak i cywile biorący udział w walkach wykazali się odwagą, bohaterstwem i poświęceniem, na które niewielu było gotowych. Nawet Niemcy docenili odwagę Powstańców Warszawskich.