ORP Warszawa – ostatni polski niszczyciel

Piątego grudnia 2003 roku przeprowadzono ceremonię opuszczenia bandery na niszczycielu rakietowym ORP Warszawa, znacząc kres służby trzeciego, i ostatniego, okrętu wojennego noszącego nazwę stolicy Polski. Poradziecka jednostka została zastąpiona przez amerykańskie fregaty projektu Olivier Hazard Perry, które do dziś służą w Marynarce Wojennej RP.

ORP Warszawa -monitor rzeczny serii B

Pierwszym okrętem noszącym nazwę miasta stołecznego był, tzw. monitor rzeczny serii B, zbudowany w Kaiserliche Werft Danzig (z niem. Stocznia Cesarska w Gdańsku). ORP Warszawa został zbudowany według planów przygotowanych przez Ministerstwo Spraw Morskich. Do służby wszedł 13 sierpnia 1920 roku, po zaledwie sześciu miesiącach budowy, i była to także pierwsza jednostka, która została zbudowana od podstaw, dla nowo powstałej Marynarki Wojennej RP. W kolejnych miesiącach zwodowano jeszcze trzy, bliźniacze, jednostki: „Pińsk, „Horodyszcze” i „Toruń”.

ORP Warszawa wszedł w skład Flotylli Wiślanej, a prawie dwa lata później przydzielono go do Flotylli Pińskiej (operującej na rzekach Prypeć, Pina, Strumień – tereny dzisiejszej Białorusi). We wrześniu 1939 roku stoczył walkę z oddziałami radzieckimi. Niestety, fakt, niemożności wycofania się ze względu na niski stan wód, zmusił załogę do zatopienia własnego okrętu. 11 października ORP Warszawa został wydobyty i naprawiony przez Rosjan, a następnie wcielony, 24 października, pod nazwą Witebsk, do Flotylli Dnieprzańskiej gdzie ostatecznie zatonął, w 1941 roku, podczas walk z Niemcami. Okoliczności ostatnich godzin życia okrętu nie są do końca znane, ale podejrzewa się celowe zniszczenie przez załogę lub zbombardowanie przez Luftwaffe.

Uzbrojenie było kilkukrotnie modernizowane. Oryginalnie ORP Warszawa był uzbrojony w dwa działa kalibru 105 mm oraz pięć karabinów maszynowych. W 1930 roku zamieniono konfigurację na dwie armaty 75 mm i jedną haubicę 100 mm. Przy tym, ilość karabinów maszynowych spadła do czterech, lecz przystosowana je do prowadzenia ognia przeciwlotniczego. Ostatecznych zmian dokonali Rosjanie przezbrajając jednostkę na swoje własne uzbrojenie. W 1937 roku zastąpiono także, starzejące się silniki Maybach, jednostkami spalinowymi Glennifer co zwiększyło prędkość okrętu z 13,5km/h do 16km/h.

ORP Warszawa – numer 275, okręt projektu 56AE

Kolejnym ORP Warszawa był radziecki niszczyciel projektu 56 (oznaczenie NATO – Kotlin). Stępkę pod budowę okrętu położono 25 grudnia 1954 roku, w stoczni nr 190 im. A. Żdanowa w Leningradzie (obecnie Sankt Petersburg, Rosja). Wodowanie nastąpiło 12 kwietnia 1956 roku, a banderę podniesiono 27 grudnia. We flocie radzieckiej okręt nosił nazwę Sprawiedliwyj.

Był on jednym z trzydziestu jeden niszczycieli tradycyjnych, czyli jednostek posiadających klasyczne, artyleryjsko-torpedowe, uzbrojenie. Kotlin wywodzi się z projektu 41 (klasa Nieustraszony), który był pierwszym powojennym niszczycielem budowanym w ZSRR. Miał zastąpić przestarzałe jednostki bazujące jeszcze na drugowojennych rozwiązaniach. Jednak, z nieznanych przyczyn, ta konstrukcja nie wyszła nigdy z fazy prototypu. Zadanie usprawnienia Nieustraszonego dostał A.L. Fiszer, nawiasem mówiąc, największy krytyk tego projektu. Właściwa seria miała wynosić sto jednostek, lecz szybko zredukowano te plany do czterdziestu sześciu, a w praktyce wykonano tylko dwadzieścia siedem.

Głównym zadaniem okrętów typu 56 było, wykonywanie ataków artyleryjsko-torpedowych przeciwko siłom morskim przeciwnika oraz, ochrona własnych jednostek przed atakami ze strony lotnictwa i jednostek podwodnych. Na główne uzbrojenie składały się dwa, dwulufowe, działa SM-2-1. Szybkostrzelność wynosiła 10-14 strzałów na minutę, przy czym, po jednorazowym wystrzeleniu 54 pocisków konieczna była pięciominutowa przerwa na chłodzenie lufy. Maksymalny zasięg strzału to 27,8km a pułap to 21km. Namiar na cel dostarczał radar Jakor-M, ale była też możliwość użycia dalmierza radiolokacyjnego Sztag-B, znajdującego się w każdej wieży SM-2-1. Na artylerię przeciwlotniczą składały się cztery automaty SM-20 ZIF, o zasięgu 6700m.

Pod koniec lat siedemdziesiątych część okrętów Kotlin przeszło modernizację, mającą na celu polepszyć walory bojowe, leciwych już, jednostek. Ze względu na koszty, wymiana uzbrojenia została przeprowadzona tylko na siedmiu. Sprawiedliwyj był wśród nich. Prace przebiegały w leningradzkiej stoczni w latach 1968-69. Zdemontowano uzbrojenie rufowe: działo SM-2-1, trzy działka SM-20 ZIF, wyrzutnię torped oraz zrzutnie i miotacze bomb głębinowych. Na uzyskanej wolnej przestrzeni postawiono długą nadbudówkę, mającą pomieścić rakietowy system przeciwlotniczy. Był nim M-1 Wołna, który testowano po raz pierwszy właśnie na niszczycielu typu Kotlin, o nazwie Brawyj. Pozytywne testy prototypu dały początek modyfikacjom 56A, a także 56AE (oznaczenie NATO: Kotlin SAM), którego jedynym przedstawicielem, był przyszły ORP Warszawa. Były to pierwsze radzieckie okręty uzbrojone w broń rakietową. Zasięg wystrzeliwanych przez niego pocisków W-601 wynosił 22km, a pułap – 18km. Istniała też możliwość wykonywania uderzeń na cele nawodne, w odległości 4-16 kilometrów od okrętu.

Na uzbrojenie przeciw okrętom podwodnym składały się torpedy SET-53 (zasięg – 8km, maksymalna głębokość 200m, prędkość – 23 węzły/43km/h) oraz rakietowe bomby głębinowe RGB-25 (zasięg – 500m – 2500m, maksymalna głębokość 350m).

Napędem okrętu był podwójny zespół turbin TW-8, o łącznej mocy 72 000 koni mechanicznych. Parę zapewniały dwa kotły KW-41. Jednostki projektu 56 rozwijały prędkość maksymalną 38 węzłów (70km/h), oraz ekonomiczną – 14 węzłów (26km/h). Dawało to zasięg, odpowiednio 414,5 Mm (768km) i 3850 Mm (7130km).

W latach siedemdziesiątych naszego wybrzeża broniły, miedzy innymi, kutry rakietowe projektu 205 (OSA). Polskie zobowiązania wobec Układu Warszawskiego wymagały jednak dodatkowej obecności niszczyciela, zdolnego do zapewnienia ochrony przeciwlotniczej dla reszty naszych okrętów. Dlatego też, w 1969 roku, podjęto decyzję o zakupie 56AE Sprawiedliwyj. Nie była to mała inwestycja gdyż szacuje się iż, jeden niszczyciel, był wart tyle samo co dziewięć jednostek projektu 205. W ramach postępowań dotyczących przyjęcia okrętu na stan, przyszli członkowie załogi zostali wysłani na przeszkolenie do Leningradu. Tam mieli się zapoznać z systemami, których nie posiadała jak dotąd żadna jednostka floty Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Okręt przybył do Polski 25 maja 1970, a 25 czerwca narodził się ponownie jako ORP Warszawa (numer taktyczny 275).

7 grudnia 1970 roku odbyło się pożegnanie instruktorów radzieckich, którzy czuwali nad pierwszymi miesiącami okrętu w rękach polskich marynarzy. W międzyczasie testowano wszystkie systemy ORP Warszawa, w tym, uzbrojenie rakietowe systemu Wołna. Po roku od przyjęcia jednostki do polskiej służby władza oficjalnie oznajmiła społeczeństwu fakt jej istnienia, nadany został też patron – Związek Młodzieży Socjalistycznej.

ORP Warszawa regularnie współdziałał z jednostkami sojuszniczymi Układu Warszawskiego. Pierwsza okazja nadeszła wraz z ćwiczeniami Bałtyk-72, gdzie nasz okręt miał okazję zapewniać ochronę przeciwlotniczą dużym jednostkom radzieckim. W ciągu swej służby ORP Warszawa uczestniczył w licznych ćwiczeniach, krajowych oraz sojuszniczych, gdzie realizował zadania dotyczące zwalczania okrętów podwodnych, a także jednostek powietrznych i nawodnych przeciwnika. Pomijając wzrost doświadczenia załogi, koniecznym było także osiągnięcie wysokiego poziomu współpracy z siłami morskimi ZSRR i NRD.

Jednym z ważniejszych zadań ORP Warszawa było wykonywanie funkcji okrętu flagowego. Najjaśniejszym punktem były wizyty kurtuazyjne, podczas których, miejscowa ludność miała okazję zwiedzić okręt flagowy MW PRL. Oczywiście zadania załogi nie sprowadzały się tylko i wyłącznie do oprowadzania wycieczek. Warto zaznaczyć, że odwiedzano nie tylko tak oczywiste punkty przeznaczenia jak Leningrad, ale też miasta krajów z drugiej strony żelaznej kurtyny.

[toggle title=”Ważne daty w historii ORP Warszawa” load=”hide”]

[/toggle]

Okręty typu Kotlin były niezwykle ważne, zarówno dla Polski, jak i Związku Radzieckiego. Jako pierwsza jednostka z uzbrojeniem rakietowym była kopalnią doświadczeń dla wszystkich przyszłych projektów tworzonych przez Sowietów. Natomiast polscy marynarze po raz pierwszy mieli okazje zapoznać się z całkowicie nowym systemem uzbrojenia. Swój żywot okręt zakończył w Świnoujściu, gdzie został zezłomowany przez prywatną spółkę.

Dowódcy ORP Warszawa:

• od 25 czerwca 1970 kpt. mar. Bogusław Gruchała
• od 21 lutego 1972 kmdr ppor. Edmund Chełchowski
• od 25 listopada 1976 kpt. mar. Jerzy Wójcik

ORP Warszawa w liczbach:

• W momencie przyjęcia okrętu na stan polskiej floty miał on 14 lat, a podczas skreślenia – 30.
• Pod polską banderą służył 16 lat i przepłynął blisko 77 392,3 Mm (143 330,54km).

ORP Warszawa – numer 271, okręt projektu 61M

Ostatnim ORP Warszawa był okręt projektu 61 (NATO: Kashin). Powstał w latach pięćdziesiątych jako pierwsza jednostka, oparta w całości na powojennej technologii oraz pierwsza, która była od początku projektowana jako niszczyciel rakietowy. Okręty projektu 61 były budowane w latach 1963-72 i zostały sklasyfikowane w marynarce wojennej Związku Radzieckiego, jako duże niszczyciele okrętów wojennych. Pod koniec serii produkcyjnej, wynoszącej w sumie dwadzieścia pięć jednostek, zapoczątkowano program modernizacji do standardu 61M (NATO: Kashin Mod), mającego zwiększyć, możliwości niszczycieli przeciw jednostkom nawodnym oraz podwodnym. Interesujący nas egzemplarz, Smiełyj, został zwodowany 6 lutego 1968 roku w stoczni im. 61. Komunardów w Nikołajewie, nad Morzem Czarnym.

Uzbrojeniem artyleryjskim okrętów projektu 61 były dwa dwulufowe działa AK-726. Potrafiły razić cele powietrzne oraz morskie przeciwnika na dystansie 15 kilometrów. Właściwe możliwości przeciwlotnicze zapewniał, system znany z okrętów projektu 56 – M-1M Wołna. Osiągi był takie same, gdyż użyto identycznej rakiety – W-601 i wynosiły: zasięg – 22 km, pułap – 14 km przeciw jednostkom powietrznym, oraz 4-16km przeciwko nawodnym.

Przed modernizacją walka z okrętami nawodnymi była praktycznie niemożliwa, gdyż Kashin posiadał tylko uzbrojenie artyleryjskie, które pod koniec lat siedemdziesiątych było zupełnie niewystarczające. Nie pomagał też bardzo mały kaliber – 76,2 mm. Dodanie systemu rakietowego P-20M dało okrętowi dużo większe możliwości i uczyniło go nieco bardziej wszechstronnym. Samo umiejscowienie wyrzutni jest bardzo charakterystyczne, gdyż były one skierowane ku rufie, co jest dosyć unikalnym rozwiązaniem jeżeli chodzi o podobne systemy. Rakiety używane przez OPR Warszawa miały zasięg 80 kilometrów i były dostępne w dwóch wariantach – radiolokacyjnym (P-21) i termicznym (P-22).

ORP Warszawa posiadał, tzw. system ostatniej szansy czyli, zespół szybkostrzelnych automatycznych armat okrętowych AK-630M. Ich zadaniem było niszczenie celów powietrznych, ze szczególnym uwzględnieniem nadlatujących rakiet przeciwokrętowych. W skład systemu obronnego wchodziły cztery AK-630M, po dwie armaty umieszczone na nadbudówkach śródokręcia. Szybkostrzelność pojedynczego stanowiska była bardzo wysoka, 5000 pocisków na minutę, a maksymalny zasięg wynosił 5 kilometrów. Ciekawostką jest, iż lekko zmodyfikowana wersja działka zastosowanego w AK-630M, AO-18 (w wersji lotniczej – GSz-6-30), była użyta jako uzbrojenie samolotów myśliwsko-szturmowych MiG-27 gdzie, potężny odrzut oraz wysoki poziom wibracji, były źródłem wielu poważnych awarii.

Imponujący wachlarz uzbrojenia zamykały środki do zwalczania okrętów podwodnych. Podstawową bronią było pięć torped SET-53M dysponujących zasięgiem 14 kilometrów (prędkość – 29 węzłów/54km/h) oraz maksymalną głębokością 200 metrów. Wspomagały je rakietowe bomby głębinowe RGB-60. Ładunki wystrzeliwane były, z wyrzutni RBU-6000, na odległość do 5800 metrów i mogły osiągnąć maksymalną głębokość –  500 metrów.

Równie imponująco wypadało wyposażenie ORP Warszawa.

Jednym z najważniejszych systemów nowoczesnego okrętu jest zestaw do walki elektronicznej. W ORP Warszawa był nim MP-401, odpowiadający za rozpoznanie elektroniczne oraz maskowanie jednostki. Do jego zadań należało m. in. wykrywanie promieniowania radiolokacyjnego oraz wskazywanie jego źródła i namiaru. Najważniejszą funkcją MP-401 było jednak stawianie własnych zakłóceń aktywnych, utrudniających wrogiej jednostce uzyskanie namiaru na ORP Warszawa. W przypadku zagrożenia korzystano dodatkowo z zakłóceń pasywnych, tworzonych przez 82 mm pociski dipolowe, wystrzeliwane z czterech wyrzutni PK-16.

Napędem okrętu był system M-3A (COGAG), na który składały się dwie turbiny gazowe DE-59P oraz dwie DE-59L. Łączna moc takiego zestawu to 96 000 KM. Maksymalna prędkość dla ORP Warszawa to 32 węzły (60km/h), z którą okręt mógł przepłynąć 2700 Mm (5000km). Prędkość ekonomiczna, 18 węzłów (33km/h), umożliwiała natomiast przepłynięcie 4680 Mm (8667km). Co ciekawe, dzięki potężnemu napędowi, okręt mógł przez około godzinę, uzyskać i utrzymać prędkość 36 węzłów (67km/h). Warto zaznaczyć, iż ORP Warszawa posiadał system schładzający spaliny, który umożliwiał ponad dwukrotne obniżenie pola termicznego.

Jak nietrudno zauważyć, ORP Warszawa posiada na rufie lądowisko dla helikoptera. Oryginalnie było przeznaczone dla radzieckiego Ka-25, który jednak nie został wydzierżawiony razem z okrętem, co sprawiło, iż akurat ten element wyposażenia był używany bardzo rzadko. Trochę się to zmieniło, z pojawieniem się helikoptera ratownictwa morskiego W-3RM Anakonda, no ale jak sama nazwa wskazuje, nie wnosił on nic do możliwości bojowych niszczyciela.

W 1986 roku pożegnano dotychczasowy ORP Warszawa i natychmiast pojawił się problem dotyczący jego następcy. Początkowo władze ZSRR zaproponowały Polsce trochę mniejszą (od projektu 61M) jednostkę – okręt dozorowy projektu 1135M (NATO: Krivak II). Jego głównym uzbrojeniem były cztery tzw. rakietotorpedy 85R systemu Mietiel. W przypadku wykrycia wrogiego okrętu podwodnego, pocisk rakietowy przenosił, nad jego domniemaną pozycję, torpedę 533mm AT-2U, gdzie następowało jej odczepienie. Jednak, ze względu na nieznany polskiej flocie rodzaj uzbrojenia, oraz trochę skromniejsze możliwości zwalczania celów powietrznych, (system OSA) poproszono marynarkę radziecką o inną jednostkę. Wybór stanął na okręcie projektu 61M/MP – Smiełyj. Był on jednym z pięciu, które w latach 1972-1981 przeszły modernizację.

Ze względu na znaczne koszty, jednostkę postanowiono wydzierżawić. Do Polski przybyła na przełomie października i listopada 1987 roku. Przed samym przekazaniem jednostki przebyła ona remont mający, między innymi, przystosować ją do polskich potrzeb. Taki sam remont miał być przeprowadzony przez stronę polską, w przypadku ewentualnego zwrotu okrętu po upłynięciu okresu dzierżawy. Co ciekawe, z jakiegoś powodu, w umowie znalazł się zapis o braku możliwości przeprowadzenia modernizacji okrętu. Powszechnie podnoszony jest tutaj argument niecnych zamiarów ZSRR. Trudno mi jednak znaleźć na to uzasadnienie, zwłaszcza, że okręt był tylko wydzierżawiony i w przypadku braku przedłużenia umowy należało liczyć się z koniecznością zwrócenia go marynarce radzieckiej.

Jak w przypadku poprzedniego ORP Warszawa, jednostka przybyła z radziecką załogą. Procedura przekazania okrętu trwała do 9 stycznia 1988 roku, kiedy to na okręcie podniesiono banderę Polskiej Marynarki Wojennej. Pomijając nazwę, okręt otrzymał także nowy numer taktyczny – 271 i przydział do 3. Flotylli Okrętów im. komandora Bolesława Romanowskiego.

Jak swój poprzednik, okręt ten uczestniczył w licznych manewrach Układu Warszawskiego. Celem ćwiczeń była koordynacja działań zespołów okrętów na Morzach, Bałtyckim i Północnym. Myślę, iż nie wymaga wyjaśnienia powód zaprzestania tej współpracy.

Na udział w kolejnych międzynarodowych manewrach należało poczekać do 1999 roku, kiedy to, już w ramach NATO, ORP Warszawa wziął udział we wspólnych ćwiczeniach z okrętami grupy STANAVFORLANT. Podczas pełnienia swojej funkcji reprezentacyjnej jednostka gościła, nie tylko prominentne osobistości znane z polityki, ale przede wszystkim, stała otworem dla zwykłych ludzi, zapoznając zwiedzających z trudną pracą polskiego marynarza.

[toggle title=”Ważne daty w historii ORP Warszawa” load=”hide”]

[/toggle]

Mimo zakupu okrętu w 1992 roku, nie poczyniono żadnych starań aby jego uzbrojenie unowocześnić. W takim to stanie przesłużył jeszcze dziesięć lat, ostatni raz uczestnicząc w ćwiczeniach w 2002 roku. Nie bez znaczenia jest tutaj fakt wprowadzania na wyposażenie MW RP dwóch, tańszych w eksploatacji, amerykańskich fregat Oliver Hazard Perry (kolejno w 2000 i 2002). Spora część załogi tych okrętów służyła na ORP Warszawa.

Po opuszczeniu bandery na okręcie w 2003 roku Agencja Mienia Wojskowego bezskutecznie próbowała znaleźć nabywcę dla Warszawy. Stanęło na tym, iż okręt został sprzedany firmie zajmującej się złomowaniem. Zdemontowana co cenniejsze wyposażenie jak np. zestawy artyleryjskie AK-630M, a następnie jednostkę przeholowano do Stoczni Gdańskiej i zacumowano w basenie wyposażeniowym. Tam, będąc stopniowo rozbieranym, żywota dokonał ostatni polski niszczyciel.

Dowódcy ORP Warszawa:

• od 9 stycznia 1988: kmdr por. Jerzy Wójcik
• od października 1990: kmdr por. Zdzisław Płaczek
• od 19 listopada 1998: kmdr ppor. Krzysztof Maćkowiak

ORP Warszawa w liczbach:

• W momencie przyjęcia okrętu na stan polskiej floty miał on 19 lat (ORP Gen. T. Kościuszko – 24 lata, ORP Gen. K. Pułaski – 20 lat), a podczas skreślenia – 35 lat (w 2015 roku amerykańskie fregaty przekazane Polsce mają po 37 i 35 lat)
• Pod polską banderą służył 16 lat i przepłynął blisko 40 000 Mm (74 080km).
• Podczas ćwiczeń zużyto: 39 rakiet przeciwlotniczych i przeciw-okrętowych, 32 torpedy, 190 rakietowych bomb głębinowych, około 18 000 sztuk amunicji artyleryjskiej.

• 

Ciekawostka: Nazwę stolicy nosiły jeszcze trzy statki handlowe:

1. Statek pasażersko-drobnicowy, własność Anglo-Polskiego Towarzystwa Żeglugi Morskiej. Pływał pod brytyjską banderą, uczestniczył m. in. w przemycie alkoholu do USA.
2. Statek pasażersko-towarowy, własność Polsko-Brytyjskiego Towarzystwa Okrętowego SA „POLBRYT”. Uczestniczył w ewakuowaniu uchodźców z Bałkanów oraz transporcie wojska przez Morze Śródziemne. Zatopiony przez niemiecki okręt podwodny U-559 26 grudnia 1941.
3. Zbiornikowiec, własność rządu radzieckiego. Użytkowany przez Czarnomorskie Towarzystwo Żeglugowe. Okręt z serii kilku jednostek noszących nazwy stolic państw socjalistycznych.