Skuteczność niemieckich okrętów podwodnych podczas I wojny światowej sprawiła, że w okresie międzywojennym w Wielkiej Brytanii i Francji podjęto prace nad nowym typem okrętów podwodnych, określanych często jako podwodne krążowniki. Jedną z takich jednostek był brytyjski HMS X1.
Geneza
Podczas I wojny światowej wykorzystywane przez okręty podwodne torpedy odznaczały się dosyć dużą awaryjnością. W związku z tym podczas atakowania pojedynczych i mniejszych jednostek, kapitanowie okrętów podwodnych często korzystali z artylerii pokładowej.
Wykorzystanie dział do zatapiania statków handlowych było również bardziej ekonomiczne, niż marnowanie kilku torped. Z drugiej strony większość ówczesnych okrętów podwodnych dysponowała lekkimi działami kalibru nie przekraczającego 100 mm. Oznaczało to, że do zatopienia większego statku handlowego potrzebnych było kilka, do kilkunastu trafień.
Po I wojnie światowej rozwój techniki budowania okrętów podwodnych praktycznie zatrzymał się, przez co skuteczność uzbrojenia torpedowego pozostała na stosunkowo niskim poziomie. W związku z tym, brytyjska admiralicja podjęła decyzję o wprowadzeniu do uzbrojenia Royal Navy nowego typu okrętów podwodnych uzbrojonych w kilka dział, kosztem uzbrojenia torpedowego. Zadaniem tych okrętów miało być atakowanie statków handlowych i ewentualnie lżejszych jednostek eskortowych. Okręty te określano mianem podwodnych krążowników, lub rajderów.
HMS X1
Korzystając z doświadczeń zdobytych podczas I wojny światowej, oraz mając wgląd w niezrealizowane projekty niemieckich okrętów podwodnych, Brytyjczycy przystąpili na początku lat 20. do prac nad potężnym podwodnym krążownikiem oznaczonym jako X1. Okręt w przeciwieństwie do budowanych pod koniec I wojny światowej okrętów podwodnych typu M, przeznaczony był do zwalczania jednostek cywilnych, w związku z czym nie musiał posiadać tak ciężkiego uzbrojenia.
Stępkę pod jednostkę położono 2 listopada 1921 roku w stoczni HM Dockyard Chatham. W związku z ustaleniami Traktatu Waszyngtońskiego z 1922 roku, prace nad X1 objęto całkowitą tajemnicą, ponieważ okręt ten miał służyć do łamania postanowień traktatu, zakazujących atakowania statków cywilnych przez okręty podwodne. Z tego powodu po zwodowaniu okrętu Royal Navy zarekwirowała cały nakład jednej z gazet, która opublikowała zdjęcie jednostki. Wodowanie X1 miało miejsce 16 listopada 1923 roku, a do służby okręt wszedł dopiero w grudniu 1925 roku.
HMS X1 miał 110,8 m długości i był w swoim czasie największym okrętem podwodnym na świecie. Wyporność nawodna wynosiła 2780 ton, a podwodna 3600 ton. Napęd stanowiły dwa ośmiocylindrowe silniki diesla o mocy 3000 KM i dwa pomocnicze silniki diesla o mocy 1200 KM (pochodzące z niemieckiego okrętu podwodnego U-126), oraz dwa silniki elektryczne o mocy 1000 KM, zapewniające prędkość 19,5 węzła na powierzchni i 9 węzłów pod wodą. Zasięg wynosił 23 000 km przy prędkości 12 węzłów, bądź 34 600 km przy prędkości 8 węzłów, natomiast pod wodą okręt mógł pokonać 93 km z prędkością 4 węzłów. Głębokość zanurzenia wynosiła 110 m, a załoga liczyła 11 oficerów i 100 marynarzy.
Najciekawszym elementem okrętu było jego uzbrojenie, składające się z sześciu dziobowych wyrzutni torped kalibru 533 mm oraz dwóch dwudziałowych wież z działami kalibru 132 mm, oraz dwa karabiny maszynowe kalibru 7,7 mm. Działa miały donośność 15 km, a zapas amunicji wynosił 100 pocisków. Za samą obsługę dział odpowiedzialnych było aż 58 członków załogi.
Chociaż X1 wszedł do służby w grudniu 1925 roku, dopiero w kwietniu 1926 roku wysłano go w pierwszy rejs do Gibraltaru. W jego trakcie na pokładzie doszło do wielu awarii, które wymagały umieszczenia okrętu w suchym doku. Przez kolejne lata eksploatacji okręt regularnie trapiony był problemami głównie z napędem.
Ponadto, załoga regularnie skarżyła się na fatalne warunki panujące wewnątrz jednostki, dużą wilgoć oraz ciasnotę spowodowaną zbyt dużą ilością wyposażenia. HMS X1 nigdy nie wszedł do służby liniowej i wykorzystywany był jedynie do różnego rodzaju prób. Ostatecznie, w 1933 roku przeniesiono go do rezerwy, w której pozostała do 1936 roku, gdy podjęto decyzję o jego złomowaniu. Operację rozpoczęto 12 grudnia 1936 roku.
Podsumowanie
HMS X1 był całkowicie nieudaną jednostką. Już na etapie prac projektowych popełniono błędy w aranżacji wnętrza okrętu. Ponadto wybrane uzbrojenie znacząco ograniczało możliwości bojowe, ponieważ uzbrojenie artyleryjskie nie nadawało się do zwalczania okrętów wojennych, głównie z powodu małej szybkostrzelności oraz kalibru.
Do zbudowania w 1930 roku francuskiego okrętu podwodnego Surcof, X1 był największym okrętem podwodnym na świecie. Co ciekawe, aż do zbudowania w 1963 roku pierwszego brytyjskiego okrętu podwodnego o napędzie atomowym – HMS Dreadnought, był największym okrętem podwodnym Royal Navy.
